Hoe draagt gegevensdeling bij aan betere dienstverlening aan burgers en bedrijven?
Armoedebestrijding en de strijd tegen criminaliteit kennen één gemeenschappelijk belang: zo snel mogelijk wetgeving formuleren op grond waarvan de betrokken instanties gegevens kunnen delen. De wil is er, maar eenvoudig is het niet. Tijdens het iBestuur Congres lichten Ronald Damhof (ministerie van Justitie en Veiligheid) en Nathalie van Berkel (UWV) toe waar de schoen wringt én waar mogelijke oplossingsrichtingen liggen.
Door Cyriel van Rossum
Beeld iBestuur, Peter Strelitski, Andreas Wiese
Om de urgentie van gegevensdeling voelbaar te maken zetten we onze verbeeldingskracht in. De fictieve Isabel Beekhuijs, alleenstaande moeder met drie kinderen, zit al sinds haar scheiding in 2020 in de bijstand. Ze heeft op zijn zachtst gezegd grote moeite om de eindjes aan elkaar te knopen. Haar situatie werd uitzichtloos door schulden. De afhandeling daarvan verloopt niet zo vlot, want ze heeft betalingsachterstanden bij uiteenlopende instanties: de Belastingdienst, het Centraal Justitieel Incassobureau (CJIB) en het Centraal Administratie Kantoor AWBZ (CAK). Met elk van die organisaties moet contact gelegd worden voor een betalingsregeling en dat kost ongelooflijk veel moeite.
Contact opnemen is voor mensen met schulden sowieso al een hobbel: angst en schaamte spelen hun parten en daar komt ook nog bij dat hun privacy eronder lijdt. En als dan uiteindelijk regelingen met elk van de organisaties worden getroffen, dan zijn die niet op elkaar afgestemd. De oplossing is even logisch als moeizaam: Isabel zou met ‘De Overheid’ moeten kunnen communiceren; niet met elk van de genoemde instanties. De wil is er, maar al ruim vijftien jaar schreeuwt het probleem om een oplossing.
Niet proactief
“De AVG werkt niet altijd beperkend. Er zijn uitzonderingen in de wet opgenomen op basis waarvan gegevens van betrokkenen wel gedeeld mogen worden, mits daar een goede reden voor is. Daar ziet de Autoriteit Persoonsgegevens op toe. Voor gegevensdeling is wél een nadere, expliciete wettelijke grondslag nodig. Dan is de wetgever dus aan zet”, aldus Ronald Damhof, CDO bij het ministerie van Justitie en Veiligheid. ”We moeten ons daarbij realiseren dat, behalve de juridische dimensie, dat gegevensdeling bijna altijd een combinatie is van technische, culturele en semantische uitdagingen.”
Tijdens een deelsessie op het iBestuur Congres licht hij samen met Nathalie van Berkel, lid raad van bestuur bij UWV, toe wat hier voor nodig is. Zij is ook voorzitter van het Netwerk Publieke Dienstverleners, het platform voor uitvoeringsorganisaties van de Rijksoverheid. “We zijn bezig met een transitie van uitvoeringsorganisatie naar publieke dienstverlener. Dat betekent dat we niet alleen wet- en regelgeving uitvoeren, maar ook onze rol pakken in het verlenen van diensten aan burgers.” In die rol heeft Van Berkel het voortouw genomen om voor elkaar te krijgen wat de fictieve Isabel Beekhuijs maar vooral ‘echte’ Nederlanders een flinke stap vooruit zou kunnen helpen.
“Het is dagelijkse praktijk dat UWV in principe mensen zou kunnen helpen, bijvoorbeeld door proactief een seintje te geven aan een voedselbank als iemand daar recht op heeft: neem even contact met deze meneer of mevrouw op”, vertelt Van Berkel. “Je kunt ook denken aan – beperkte – informatie delen met de verhuurder, het telecombedrijf, de energieleverancier, noem maar op. Maar een proactieve houding om mensen te kunnen helpen is nu erg ingewikkeld en dat is jammer voor mensen in armoede.” Damhof: “En frustrerend voor publieke dienstverleners…”
Nathalie van Berkel (UWV): “Delen wordt bemoeilijkt door verouderde systemen die niet met elkaar ‘praten’.”
Een proactieve houding om mensen te kunnen helpen is nu erg ingewikkeld
Eigenaarschap
Damhof: “Het voelt misschien alsof het delen van gegevens het probleem is, maar in feite draait het om een wetgevingsprobleem en om taakverdeling.” Hij heeft wel een idee voor een oplossing: het is van belang dat het eigenaarschap eenduidig wordt belegd. Het is bijzonder complex, want het vraagt om een multidisciplinaire inspanning om dat eigenaarschap vorm te geven. ”Het ontbreken van wettelijke grondslagen is niet het enige probleem, weet Van Berkel. “Een ander probleem is dat het delen bemoeilijkt wordt doordat organisaties met verschillende, vaak verouderde systemen werken die niet met elkaar ‘praten’. Het datagedreven werken - dat zo hoog in het vaandel staat bij de overheid – vereist dat de juiste data op het juiste moment beschikbaar zijn. Dat is nu echt nog niet het geval.” En dan is er nog een derde verbeterpunt volgens Van Berkel: “Een goede coördinatie van datadeling, en dan niet in de vorm van weer een nieuwe speler. Zolang het samenspel maar goed wordt begeleid en de eenduidigheid wordt gediend.”
Privacy
“Er is kortom een rijksbrede aanpak nodig. Daarom hebben wij onlangs voorstellen gedaan in de notitie Versnelling aanpak gegevensdeling”, aldus Van Berkel. De notitie is inmiddels door een onderraad van de ministerraad (de Ministeriële Commissie Uitvoering) omarmd, wat inhoudt dat juristen van de departementen alvast mogen gaan schrijven aan de wetgeving omwille van die versnelling. “Een gemiddelde wetswijziging neemt al gauw twee à drie jaar in beslag. Daar kunnen we niet op wachten en dat hoeft dus nu gelukkig ook niet”, zegt Damhof, “We zullen in de tussentijd soms langs de grenzen van de wetgeving moeten acteren, maar wel met open ogen en transparant.”
De privacy van burgers is een groot goed, maar moet volgens Van Berkel en Damhof niet op voorhand zwaarder worden gewogen dan hun andere belangen zoals inkomensondersteuning. “En vergeet niet: het is ook mogelijk om burgers gewoon te vragen om toestemming tot het delen van hun gegevens met de betrokken partijen”, aldus Damhof.
Tot slot trekt Damhof nog een interessante parallel. Hij herkent de problemen waar het Netwerk Publieke Dienstverleners voor op de trom slaat. Mutatis mutandis is er eenzelfde gemis in de context van ondermijning, waar ze zich niet toespitsen op de dienstverlening aan de burger, maar op de strijd tegen criminaliteit en ondermijning van de rechtsstaat. “In dit domein bestaat natuurlijk nog meer spanning: een gezonde spanning tussen wat geoorloofd is, ethisch verantwoord en bevorderlijk voor de opsporing. Met een enorm sleepnet te werk gaan is niet de juiste weg: datahonger van de overheid wekt al gauw wantrouwen. Hier is afstemming, maatwerk en coördinatie nodig. Ziedaar de overeenkomst met de problematiek rond schuldhulpverlening.”
Ronald Damhof (JenV): “Het is van belang dat eigenaarschap eenduidig wordt belegd.”
