Bevindingen van een regeringscommissaris Informatiehuishouding
Arre Zuurmond wilde zijn bevindingen als regeringscommissaris Informatiehuishouding ‘netjes opschrijven’. Dat heeft hij gedaan in zijn boek Dwars door de Orde. Met iBestuur deelt hij zijn belangrijkste inzichten. Met een visie op hoe het anders kan en concrete aanbevelingen hoe je het daadwerkelijk anders doet.
Tekst Marieke Vos
Beeld ANP/Phil Nijhuis
‘In mijn afrondende brief als regeringscommissaris aan de staatssecretaris voor Digitalisering kondigde ik aan dat ik mijn bevindingen netjes zou opschrijven. Dat heb ik gedaan. Niet in een rapportage, maar in een boek. Omdat datgene waar ik tegenaan ben gelopen, te ingewikkeld is voor een rapport. Daarvoor is meer reflectie nodig’, zegt Zuurmond. Het resultaat is Dwars door de Orde, dat als boek en (gratis) pdf beschikbaar is, opdat zoveel mogelijk mensen het kunnen lezen.
Zuurmond gaf het al vaker aan: zijn opdracht als regeringscommissaris was eigenlijk te beperkt. Om de problemen van de overheid op het gebied van de informatiehuishouding echt aan te pakken, moet je veel verder kijken dan die informatiehuishouding en wat daar aan schort. ‘In mijn boek doe ik twee dingen. Ik vertel wat ik probeerde te bereiken binnen de gevestigde orde. Daar zijn een paar stapjes gezet, maar het is niet goed genoeg. Want als je een overheid wilt die echt goed functioneert, die publieke waarde toevoegt aan de samenleving, dan moet je de bestaande orde doorbreken. Vandaar de titel. Het is de rode draad van het boek.’
‘Ik vertel wat ik probeerde te bereiken binnen de gevestigde orde. Daar zijn een paar stapjes gezet, maar het is niet goed genoeg’
Zeven invalshoeken
Zuurmond behandelt zeven invalshoeken waar verandering nodig is. Met in elk hoofdstuk een position paper dat door verschillende experts voor dit doel werd geschreven, en interviews met mensen vanuit de praktijk. De opbouw is van buiten naar binnen: van de samenleving naar de politiek. Het begint met de samenleving, die een veel betere informatiepositie moet krijgen, zodat burgers met de overheid samen beslissingen kunnen nemen.
Andere invalshoeken zijn gegevensdeling en biomimicry. Dat tweede gaat over hoe je kunt leren van de natuur als het gaat om de inrichting van organisaties. ‘Onze bureaucratie is een centralistisch en hiërarchisch systeem dat misschien logisch was in het industriële tijdperk, maar nu niet meer. De natuur organiseert het anders, veel meer in netwerken. Daarvoor is een goede informatiepositie essentieel.’
Rechtmatigheidsmanie
Er is in het boek veel aandacht voor de positie van de uitvoerend professional. Die staat ernstig onder druk. ‘De ruimte die professionals vroeger hadden om hun eigen afwegingen te maken, is er niet meer.’ De druk vanuit verantwoording en toezicht is enorm, zodanig dat veel professionals inmiddels meer dan de helft van hun tijd besteden aan administratie. Het gaat om externe druk, maar ook om druk van binnen de organisatie. Stafafdelingen zoals hr en inkoop zijn de laatste decennia gegroeid in omvang en invloed, constateert Zuurmond. ‘Zij dwingen professionals om verantwoording af te leggen, uiteraard niet integraal, maar elk vanuit hun eigen afdeling.’
Je ziet dat ook terug in de ontwikkeling van wetgeving, betoogt hij. ‘De bestaande orde loopt vast in een rechtmatigheidsmanie. Elke ruimte voor een eigen afweging is uit de wet gehaald. Maar rechtmatigheid is iets anders dan rechtvaardigheid. De uitvoeringspraktijk is ambigu, daar moet ruimte zijn voor een eigen afweging van de professional.’ Er is op dit gebied wel een kanteling zichtbaar, zegt hij. ‘Mede door het toeslagenschandaal zie je dat hier nu anders naar gekeken wordt. Maar als je dit alleen in het recht aanpast en verder niet, dan krijgen we geen verandering. Want het hiërarchische rechtmatigheidsdenken zit overal.’
‘Professionals besteden inmiddels meer dan de helft van hun tijd aan administratie’
CIO 3.0
Een andere invalshoek gaat over de rol van de CIO-Rijk. ‘Voor een transformatie van de overheid is een CIO nodig die gaat over de primaire processen. Niet over de bedrijfsvoering, zoals nu het geval is.’ Deze CIO 3.0 moet helpen om het primaire proces op orde te brengen met de inzet van digitalisering. Er ligt goud voor het oprapen, zo blijkt uit verschillende voorbeelden.
‘Wist je dat die door de recherche worden gezocht, gewoon bij de gemeente een nieuw paspoort krijgen? Dat de overheid verkeersboetes stuurt naar mensen waarvan het kenteken illegaal is gekopieerd, terwijl die overheid er niet voldoende aan doet om die illegale kopieerders op te pakken? Dáár moet de CIO zich mee bemoeien. Daar kun je als overheid echt publieke waarde toevoegen.’
Voor de laatste invalshoek komt hij bij de politiek. Politieke ideologieën zouden er goed aan doen om vanuit hun kernwaarden te kijken naar de vraagstukken van deze tijd. ‘De liberale ideologie ontstond als tegenreactie op een te machtige aristocratie. Dan zou je vanuit die ideologie nu wat kunnen vinden van de macht van big tech. De socialistische ideologie vindt solidariteit een belangrijke waarde. Wat betekent die waarde in onze informatiesamenleving? De komst van de informatiesamenleving, de positie van Big Tech, maar ook de veranderende geopolitieke verhoudingen vergen het herdenken van de kernwaarden.’
‘De bestaande orde loopt vast in een rechtmatigheidsmanie’
Nieuwe inzichten
‘Ik ben radicaler geworden. Dat de informatiehuishouding en hoe we onze ICT vormgeven binnen de overheid zo sterk zijn beïnvloed door het politieke paradigma van rechtmatigheid en efficiency, had ik niet voldoende door.’ Door dit in zeven invalshoeken te ontrafelen, kwam hij tot een tweede inzicht. Want er is wat aan te doen? Daarvoor gebruikt Zuurmond de theorie van Jorrit de Jong, ooit zijn kompaan bij de Kafkabrigade en tegenwoordig directeur Bloomberg Center for Cities aan Harvard University.
De Jong onderscheidt vier oorzaken van bureaucratisch disfunctioneren: rompslomp, structuur, cultuur en statecraft (het besturingsparadigma van een organisatie). Zuurmond: ‘De meeste adviesrapporten gaan over een organisatieverandering op structuur- of cultuurniveau. Maar als een organisatie omkomt in het werk, dan is daar helemaal geen tijd voor. Daarom moet je eerst wat aan die rompslomp doen.’ Daar heb je de politiek niet voor nodig, zegt hij. ‘Elke organisatie kan morgen beginnen met het schrappen van administratieve rompslomp en het aanpassen van de structuur.’
Transformatie
beeld: maartje de sonnaville
Van technologie naar informatie
Digitalisering staat tegenwoordig een stuk hoger op de politieke en bestuurlijke agenda dan een paar jaar geleden. Ook het besef dat het een overheidsbreed vraagstuk is, is gegroeid, getuige de interbestuurlijke invulling die de staatssecretaris van Digitalisering kiest bij de vorming van de nieuwe Nederlandse Digitaliseringsstrategie. Zuurmond: ‘Ik vind dat hoopvol. Al ligt de focus nog wel erg op de technologie, en niet op de informatiekundige kant. Het is belangrijk dat er wordt gewerkt aan zaken als een cloudstrategie en een veel betere beveiliging. Maar dat zijn randvoorwaarden, de echte maatschappelijke winst zit in het creëren van een digitale infrastructuur voor een totaal ander soort dienstverlening en handhaving. Daar is echt nog heel veel te doen.’
Terug naar de bedoeling
De overheid loopt zichzelf vast in complexiteit en gebrek aan daadkracht, is zijn conclusie in. Waar is het misgegaan? ‘Rond het jaar 2000 was er optimisme, we zagen allerlei mogelijkheden door het toen nog jonge internet. Vanaf 2002 kreeg New Public Management de overhand en begon de rechtmatigheidsmanie. Met steeds meer controle en bureaucratie. Dat pad zijn we ruim twintig jaar geleden ingeslagen en het blijkt een doodlopende weg.’ Er is maar één oplossing mogelijk, besluit Zuurmond: ‘We moeten die straat uit, terug naar de hoofdweg. In zijn achteruit dus, terug naar de bedoeling.’ Hoe je dat doet, stap voor stap, beschrijft hij in Dwars door de Orde.
Op 15 april vond de presentatie plaats van het eindrapport ‘Dwars door de orde’.
Deel dit artikel:
