Coalitie Over informatie gesproken
‘Overheid maakt zich schuldig aan systeemdenken’
De informatierelatie tussen overheid, markt en burger herstellen; dat is de ambitie van de onlangs opgerichte maatschappelijke coalitie Over informatie gesproken. Wat er mis kan gaan in die relatie blijkt onder meer uit het rapport van de Tijdelijke Commissie Uitvoeringsorganisaties (TCU) getiteld: Klem tussen balie en beleid. Voormalig TCU-voorzitter en oud-VVD-Tweede Kamerlid André Bosman en coalitievoorzitter Eppo van Nispen tot Sevenaer, tevens directeur van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, in gesprek over het belang van ‘de mens centraal stellen’.
Door Els Wiegant
Beeld Tweede Kamer / ANP
Eppo van Nispen noemt zich de ‘Vrolijke Verbinder’. “Aan de ene kant heb je de techniek, ontworpen door knappe koppen. Aan de andere kant heb je mensen die de techniek moeten gebruiken, gemiddeld: niveau mavo-3. Die twee met elkaar verbinden, dat zit in mijn DNA.”
De coalitie Over informatie gesproken, die op 11 november 2021 werd gelanceerd, moet een zo breed mogelijk netwerk van overheden, wetenschappelijke en maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven worden, vindt Van Nispen. “Ketenoverstijgend, want je moet het echt mét elkaar doen. Onze ambitie is dat informatie tijdig, betrouwbaar, begrijpelijk, veilig en duurzaam toegankelijk wordt voor alle inwoners van Nederland. De mens moet daarin centraal staan. Daarvoor moet je – sociale – regels met elkaar afspreken en dat is niet makkelijk. Daarom heb je alle maatschappelijke partijen nodig.”
Door onder meer debatten, ontmoetingen en dialoog te organiseren wil de coalitie het onderwerp hoog op de maatschappelijke agenda zetten. Want één ding is zeker: “Digitalisering gaat nooit meer weg en ze raakt aan alle pijlers van democratie, rechtstaat en samenleving. Het gesprek daarover heb je niet in één dag gedaan, dus de coalitie zal nog wel even bestaan. Hopelijk kunnen we onszelf na een aantal jaren opheffen omdat dit thema dan een breed gedragen, gezamenlijk iets is geworden.”
In een kramp
André Bosman juicht de oprichting van de coalitie toe. Hij noemt haar ‘essentieel’. Dat de mens centraal moet staan in de informatievoorziening van de overheid is voor hem niet minder dan een hartenkreet. Ondanks de sleetsheid van dit uitgangspunt lijkt het realiseren ervan de overheid maar niet of slechts mondjesmaat te lukken. Waarom toch niet? “Waar het in de kern aan schort, is dat de overheid zich keer op keer schuldig maakt aan systeemdenken. De politiek ziet de samenleving als een systeem en dat systeem kun je digitaliseren. Daarbij ga je ervanuit dat iedereen erin past, wat voor 80 tot 90 procent van de samenleving ook zo is. Maar voor 10 tot 20 procent geldt dat niet.”
Bij die groep schiet de overheid ‘in een kramp’, zegt Bosman, en probeert zij – ten koste van veel tijd en geld – de uitzonderingen toch het systeem in te krijgen. “Daarmee doe je zowel het systeem als de uitzonderingen te kort. Je moet accepteren dat er ergens een grijs gebied is. ‘By design’, in de wet, moet je professionals de persoonlijke ruimte geven om in dat grijze gebied besluiten op maat te nemen. Dat vraagt veel denkvermogen en keuzes van de wetgever: wat leg ik vast en welke ruimte geef ik? Die marge durft de wetgever nu niet te nemen.”
Veel regels, wetten en systemen zijn gebaseerd op ‘de onbetrouwbare burger’. Dat uitgangspunt klopt niet
Eppo van Nispen: “Wij hopen dat we iets kunnen betekenen voor burgers die zich klem voelen zitten tussen balie en beleid.”
Schizofrenie inbakken
Zijn woorden ontlokken Van Nispen een welgemeend ‘hear, hear’. “Heel herkenbaar. Mijn 86-jarige moeder kan niet met een computer omgaan. Ook zij heeft recht op dienstverlening van de overheid. Vraag de burger wat hij nodig heeft; dat is regel nummer één.”
Bosman: “Ik denk dat daarom de paniek in de samenleving nu ook zo groot is. Mensen denken: de overheid is er niet meer voor mij. Sterker nog: als ik iets fout doe, word ik doormidden gehakt en kom ik in de schulden terecht. Aan dat deel van de samenleving dat in de knel zit, zou de overheid juist warmte, aandacht en zorg moeten geven.”
Van Nispen ziet nog een andere factor die ‘de mens centraal stellen’ dwarsboomt: “Veel regels, wetten en systemen zijn gebaseerd op ‘de onbetrouwbare burger’. Dat uitgangspunt klopt niet. Het is toch veel beter om uit te gaan van vertrouwen?!”
Bosman: “Wat wij doen bij wetgeving maken is: schizofrenie inbakken. Aan de ene kant moeten uitkeringen of toeslagen worden uitgekeerd, aan de andere kant moet fraude worden voorkomen. Dat bijt mekaar. De Kamer zou scherpere keuzes moeten maken en zelf de mens ook meer centraal moeten stellen.”
Commissievoorzitter André Bosman tijdens de presentatie van het eindrapport van de tijdelijke commissie Uitvoeringsorganisaties (TCU).
Beter debat
Gaat de nieuwe Wet open overheid (Woo), die in mei 2022 van kracht wordt, helpen bij de ambities voor een betere informatievoorziening? Van Nispen maakt zich zorgen over de verplichting voor gemeenten om hun informatiehuishouding zodanig op orde te brengen dat documenten in een ‘goede, geordende en toegankelijke staat’ worden bewaard. “Ik vraag mij af of dat gaat lukken binnen de gestelde termijn van acht jaar. Ik hoop dat wij als coalitie daaraan een bijdrage kunnen leveren. De gemeente Utrecht constateerde onlangs dat het met het aantal Wob-verzoeken ‘de spuigaten uitloopt’. Maar een Wob-verzoek indienen is een recht, dus daar moet je als overheid gewoon iets mee. Daar willen wij het met de coalitie over hebben.”
Ook wat de Woo betreft ziet Bosman overheden weer in een kramp schieten. “Ze willen controle over het systeem houden en dus informatie beperkt beschikbaar stellen. Maar ook hier geldt: 80 tot 90 procent kun je gewoon openbaar online zetten. Dan loopt het met de informatieverzoeken ook niet zo snel de spuigaten uit.”
Over de vraag waar de grens ligt, moet je het gezamenlijk hebben, vindt hij. “Als ambtenaar of Kamerlid bijvoorbeeld wil je vrij kunnen filosoferen zonder dat dat meteen in een openbaar stuk belandt. Dat moet je aan de burger uitleggen: dit maken we niet openbaar, om deze reden. Bij het indienen van een wetsvoorstel kun je wél laten zien welke opties de revue zijn gepasseerd en waarom die zijn afgevallen. Dan krijg je ook een beter inhoudelijk debat.”
Doenvermogen
Op de vraag wat de burger zou moeten merken van de coalitie Over informatie gesproken, antwoordt Van Nispen: “Wij hopen dat we iets kunnen betekenen voor burgers die zich klem voelen zitten tussen balie en beleid, dat we hun het gevoel kunnen geven dat er een partij is die sneller de vragen stelt die ertoe doen.”
Bosman: “Het zou mooi zijn als de coalitie zichtbaar het gesprek zou voeren met al die overheden én met de samenleving. Wat verwacht je en wat heb je nodig om de regie op je eigen leven te houden? En, heel belangrijk, die informatievoorziening moet aansluiten bij het doenvermogen van burgers. Anders heb je uiteindelijk weer heel veel ambtenaren nodig om ze te helpen.”
Jong geleerd...
Eppo van Nispen tot Sevenaer was als jongetje van zeven al gefascineerd door de digitale wereld. Na werkzaam te zijn geweest als programmamaker bij de (commerciële) omroep, werd hij in 2005 directeur van de openbare bibliotheek in Delft. Daar zag hij nieuwe informatiestromen ontstaan, wat hem ertoe bracht het Netwerk Mediawijsheid op te richten en later de Alliantie Digitale Samenleving. Hij is tevens kwartiermaker Cultuur en Media bij de Nationale AI Coalitie.
André Bosman maakte als kind kennis met informatisering en techniek toen hij en zijn broer een Commodore 64-computer van hun ouders kregen. Als vlieginstructeur bij de Koninklijke Luchtmacht werkte hij dagelijks met digitale techniek en informatie-uitwisseling. In de Tweede Kamer, waar hij van 2010 tot begin 2021 in zat, was hij achtereenvolgens woordvoerder Defensie en Koninkrijksrelaties en daarna Water, Visserij, Energie en Europese Zaken.
Deel dit artikel:
