Te weinig aandacht voor de aan/uit knop

Waar gaat het in de kern om in het debat over de beleids- of datacyclus? Dat in een cyclus ingegrepen kan worden op basis van context, duiding en menselijke maat. Want data zijn als kakkerlakken. Als ze er eenmaal zijn kom je er nooit, nooit, nooit meer vanaf. Zorg er voor dat er iemand is die de aan/uitknop kan drukken.

Het artikel ‘van beleids- naar datacyclus’ heeft veel reacties opgeroepen. En zelfs een thuisdebat waar, naast over bovenstaande cycli, is gesproken over algoritmes in relatie tot beleid. Maar waar zit nou de kern van dit alles? Naar mijn mening: in te weinig aandacht voor de aan/uitknop… Anders gezegd: aandacht voor betekenis, duiding, context én het (kunnen) acteren op basis van die betekenis. Data zonder duiding is gevaarlijk. Data zonder context is betekenisloos. Groen, 22, 165 of bloemkool: zegt u ’t maar…

Probeer voor jezelf eens het volgende gedachtenexperiment: stel je kunt terug reizen in de tijd om te praten met een holbewoner (we nemen even aan dat je elkaar kunt verstaan). Probeer je eens voor te stellen – neem een minuut of twee – hoe je uit gaat leggen wat een smartphone is… Mijn overtuiging: onmogelijk. Oké, tenzij je Fred Flintstone treft misschien. Jouw arme holbewoner mist volledig context, begrippenkader. En omgekeerd geldt hetzelfde. Daarmee wordt alles wat jij probeert uit te leggen volstrekt betekenisloos…

Ziet een vis het water waarin zij zwemt?

Laten we een stapje terug doen en ons realiseren dat ‘ons’ denken wordt bepaald door het maakbaarheidsprincipe. Noem het beleidscyclus, noem het datacyclus: beide gaan uit van het paradigma van ‘maakbaarheid’. Misschien moeten we daar eerst maar eens een vraagteken bij zetten: voor de meeste als briljant betitelde strategieën geldt dat deze pas ontstaan zijn ‘after the fact’… “Hé, ons ideetje werkt – laten we het een goed doordachte strategie noemen…” (want dat verkoopt zo lekker). PS: is deze uitspraak data? Waarheid? Een hyperbool? Waar is deze op gebaseerd? Wat is bron? Betekenis dus…

Data rules, zeker weten. Tegelijk: niet met de oogkleppen op maar met open vizier

Dus? Niet nadenken? Niet plannen? Geen beleid? Mwah… het punt is: staar je niet blind op het middel. Misschien is er nu inderdaad sprake van ‘de tragische beleidscyclus’ (ik citeer), maar sta dan (alvast maar) open voor een artikeltje in iBestuur van 2025 over ‘de zielige datacyclus’.

Goh, wat negatief allemaal… Corona dipje? Zeker niet! Sorry, niet de bedoeling om u de put in te praten. Natuurlijk: blijven nadenken, blijven vernieuwen, niet beginnen met belemmeringen maar met kansen. Het glas is halfvol. Sterker nog: we weten waar de kraan zit dus ook als dat glas een keer leeg is – no problem! Data rules, zeker weten. Tegelijk: niet met de oogkleppen op maar met open vizier.

We zouden bijvoorbeeld eens wat minder kunnen nadenken over het middel, wat minder aandacht besteden aan schijnzekerheden zoals de jaarlijkse P&C-cyclus of meerjarige programma- en projectplannen. Of juist wat meer stilstaan bij nut, noodzaak en doel. Bij de menselijke maat versus ‘sprekende data’ (laten we het eens niet hebben over de toeslagenaffaire).

Wie beslist?

In 2000 heeft S. Zouridis een boek gepubliceerd getiteld Digitale discipline. Daarin wordt onder meer aandacht besteed aan het automatiseren van beschikkingen. Ik herhaal: in 2000 heeft … Eén van de kernvragen – vind ik, dat is mijn betekenis – in dat boek gaat over ‘wie beslist’. Is het, jaren ’50, de ambtenaar met discretionaire bevoegdheid die beslist of Tabitha studiefinanciering krijgt of is het, vandaag, een algoritme? Op basis van, laten we positief zijn, nette, goede, schone en niet bevooroordeelde data. Maar zelfs in dat laatste geval (goede, niet bevooroordeelde data): wie heeft dat algoritme geschreven? Misschien wel die holbewoonster van daarnet in haar (wo)mancave. Zonder context. Is het nu ineens de combinatie van een programmeur en data die bepaalt hoe de toekomst van Tabitha eruitziet? Want daar gaat het natuurlijk wél om: haar toekomst.

Waar ligt uw voorkeur: bij die discret(e)ionare ambtenaar of bij de programmeur? Want érgens wordt de keus gemaakt: studiefinanciering of niet. Ergens wordt bepaald welke data wel en niet gebruikt worden, wel en niet getoond worden. Ergens wordt een besluit genomen. Voor Tabitha. Over Tabitha. Een mens. Een echte, niet een A.I…

NB: vervang studiefinanciering gerust door iets dat beter aansluit bij uw werkelijkheid: wellicht toeslagen, huursubsidie, coronatoeslag, kinderbijslag…

De moraal van dit verhaal: konijn, 84, potlood… Ofwel: betekenis, duiding, context, en de menselijke maat…

Samengevat: welke cyclus (beleids-, data-, P&C-) we ook kiezen: zorg dat het een doorbreekbare cyclus is met ruimte voor ingrijpen op basis van context, duiding, betekenis. Want laten we één ding niet vergeten: data = kakkerlakken. Als het er eenmaal is kom je er nooit, nooit, nooit meer vanaf. Zorg voor de aan/uitknop die iemand (iemand!) in kan drukken als dat nodig is om de cyclus, welke dan ook, te doorbreken.