Arre Zuurmond
De oude orde op orde?
Voormalig regeringscommissaris Informatiehuishouding Arre Zuurmond werkt aan een boek waarin hij zijn gedachten en aanbevelingen op een rij zet over de gewenste transformatie naar een responsieve overheid. Een fundamenteel andere overheid vereist in ieder geval één ding: dat we het ideaal ervan omarmen.
Tekst Karina Meerman
Beeld ANP/Phil Nijhuis
Toen Cruyff en Michels concludeerden dat de bal sneller gaat dan de man, ontstond er een nieuwe vorm van voetbal. Geen eindeloos gepingel meer, maar spelen in een systeem. Totaalvoetbal. Die simpele waarneming veranderde alles aan het spelletje, tot aan de sportvoeding toe. Ook als we een andere overheid willen, zullen we anders moeten gaan denken, zegt Arre Zuurmond.
‘Fundamenteel anders denken is nodig voor een fundamenteel andere manier van doen. Als we niet op het meest fundamentele niveau accepteren dat een andere overheid nodig is, dan zijn alle kleine idealen gedoemd te mislukken of ze kosten enorm veel energie om tijdelijk tot stand te komen.’
De bureaucratie is op
Een responsieve overheid werkt in de actualiteit en opgavegericht, samen met maatschappelijke actoren. Ze staat naast de burger en gaat uit van vertrouwen. Dat is een duidelijke breuk met het New Public Management waar 30 jaar aan is gewerkt, zegt Zuurmond. ‘Een tijd van mechanistisch en legalistisch werken, waarin professionals steeds meer zijn gereduceerd tot bureaucraten.’
De regeringscommissaris staat bekend om zijn onversneden uitspraken. Over de huidige overheid zegt hij dat ze alle discretionaire ruimte uit regelingen heeft gehaald, alle hardheidsclausules, alle coulance. Het werk is gereduceerd tot lijstjes die we moeten afvinken. Op een abstract niveau is een vervolmaking van bureaucratische structuren nagestreefd, maar we kunnen niet nog meer regels toevoegen. Het werk wordt er niet makkelijker door, maar moeilijker. Te veel bureaucratie verstikt het werk.’
‘Het ambtelijk apparaat moet moderner worden: horizontaler georganiseerd en vernetwerkt’
Afgelopen november kwam UWV in het nieuws. De uitvoeringsorganisatie heeft mogelijk 25.000 tot 50.000 mensen met een WIA-uitkering gedupeerd. ‘UWV is daar heel netjes en open over geweest,’ zegt Zuurmond. ‘Maar dan schrijft de voorzitter van de raad van bestuur dat het bepalen van het dagloon handwerk is, complex en foutgevoelig. Hoe kan dat? We hebben het die arme professionals zo moeilijk gemaakt met instructies op instructies en geen toegang tot de relevante data, dat zij handmatig het dagloon moeten bepalen. In 2024!’
De ambtelijke top
Een nieuw kabinet, een nieuwe ronde. Worden de bureaucratische regels nu misschien minder? Zuurmond antwoordt met een wedervraag: ‘Ligt de verantwoordelijkheid hierover bij het kabinet of bij het topmanagement van de overheid?’ En geeft zelf vervolgens antwoord: ‘Het ambtelijk apparaat is een instrument. Het is een term die we liever niet meer gebruiken, want we hebben het over mensen. De werking daarvan is grotendeels de verantwoordelijkheid van de ambtelijke top.’
Te veel wordt nu bij de politiek gelegd, vindt Zuurmond. ‘De politiek is als een reisgezelschap, zij bepaalt waarheen we gaan. Het ambtelijk apparaat is in die vergelijking de vervoerder. Als de politiek bepaalt dat we naar Denemarken gaan, en niet naar Rome, dan hoeft zij toch niet te weten wat de cilinderinhoud is van het vervoer en de pk’s? Dat is de taak van een ander.’
‘Het ambtelijk apparaat is een instrument. En de werking daarvan is grotendeels de verantwoordelijkheid van de ambtelijke top’
Ecosystemen
De oplossing voor de transitie naar een responsieve overheid ligt bij het ambtelijk leiderschap, zegt Zuurmond. ‘Ambtenaren hebben hun eigen professionele verantwoordelijkheid die ze moeten pakken. Het ambtelijk apparaat moet moderner worden: horizontaler georganiseerd en vernetwerkt. Ze moet een ecosysteem worden zoals de zorg, de bouw en de energietransitie dat zijn. Allemaal ecosystemen die maatschappelijke actoren nodig hebben om goed te kunnen functioneren. De energietransitie kan niet zonder de coöperaties die nu ontstaan en de energiebedrijven samen. Organisaties als de maatschappelijke coalitie Over Informatie Gesproken zijn nodig op het gebied van informatiehuishouding. De coalitie kijkt van buiten naar binnen en draagt bij aan experimenten om een andere overheid te organiseren. Die manier van kijken past bij het nieuwe ideaal.’
Maatschappij aan zet
Bureaucratisch denken laat geen ruimte voor het organiserend vermogen van de samenleving, vervolgt hij. ‘Bureaucratie bestaat uit vele schakels en elke schakel vereist administratie en instructies. Bureaucraten trekken alle werk en alle verantwoordelijkheid naar zich toe, terwijl de samenleving heel veel zelf kan doen en inrichten.’ Als voorbeeld noemt hij de opvang van Oekraïners kort na het uitbreken van de oorlog. Mensen mochten thuis vluchtelingen opvangen en Oekraïners mochten direct werken, wat voor veel mensen ook goed is. De kwaliteit van de opvang werd als beter ervaren en de kosten van de overheid waren lager.’
‘Bureaucraten trekken alle werk en alle verantwoordelijkheid naar zich toe, terwijl de samenleving heel veel zelf kan doen en inrichten’
Nog meer controle?
Tot slot moeten ambtenaren zich bevrijden van de stafafdelingen. Die leggen professionals zo veel verplichtingen op dat zij meer tijd kwijt zijn met het afleggen van verantwoording dan aan het inhoudelijk werk. ‘Ik pleit niet voor niets voor het PBF: het Professional BevrijdingsFront,’ zegt Zuurmond, half gekscherend. ‘Inkoop, HR, planning & control, privacy: de informatiehuishouding is ingericht op het controleren van uitvoerende professionals en niet om hen te laten excelleren in hun werk. Het gaat er dan ook niet om de oude informatiehuishouding op orde te krijgen. Die moet eerst radicaal anders. Of willen we nog meer controle inbouwen?”
Deel dit artikel:
